Libre

Un libre (var. libe^[1]) es una òbra manuscrita ò imprimida non periodica que còmpta una tiera de fuelhs de papier, de pergamin ò d'un autre tipe de materiau que son corduradas ò reliadas per lei reünir en volum. Aquela forma indutz una organizacion lineara ò sequenciala amb de capítols e una paginacion. Un libre pòu tanben integrar d'otís permetent d'accedir pus rapidament a son contengut (somari, index, etc.). Levat quauquei cas rars coma lei libres d'artistas, lei libres modèrnes son l'objècte d'una produccion de massa que pòu anar de quauquei desenaus a plusors milions d'exemplaris.

Lo libre es eissit dei codèx antics e medievaus qu'avián una estructura relativament similaras. Es vengut un important supòrt d'escritura, de conservacion e de difusion d'informacions gràcias a la resisténcia dau pergamin e dau papier. De mai, dempuei l'invencion de l'estampariá de caractèrs mobils per Gutenberg vèrs 1450, es possible d'o fabricar a un pretz relativament feble. Prenguèt ansin una plaça centrala dins l'administracion, dins la vida intellectuala e dins leis arts. Lei progrès tecnics realizats dempuei la Revolucion Industriala an renforçat aqueu ròtle en permetent ai libres de venir un objècte de consumacion correnta. Lo desvolopament recent dei tecnologias de l'informacion numericas an pas encara cambiat aquela situacion d'un biais significatiu en despiech de l'aparicion de formats novèus coma lo libre numeric.

Lo libre es ansin lo centre d'un sector economic centrat sus lor escritura, lor edicion e lor distribucion. Organizat pauc a cha pauc a partir dei sègles XVI e XVII, aqueu sector es a l'origina de plusors innovacions juridicas que son vengudas lei basas dau drech d'autor modèrne.

I a ges de definicion oficiala dau libre que fa consensus dins lo monde. Pasmens, s'emplèga generalament la definicion utilizada dempuei 1964 per l'UNESCO per establir d'estatisticas nacionalas sus l'edicion de libres e de periodics. Segon l'organizacion internacionala, un libre es « publicacion non periodica imprimida comptant au mens 49 paginas, paginas de cubèrta non compresas, editada dins lo país e ofèrta au public ».

L'escritura es la condicion de l'existéncia d'un libre. Es un sistèma de caractèrs lingüistics permetent de transmetre e de conservar de nocions abstrachas. Apareguèt d'un biais independent dins mai d'una region dau monde durant lei periòdes protoistoric e antics. Tre lo milleni III avC – e benlèu aperavans – de tèxtes literaris apareguèron coma l’Epopèia de Gilgamesh^[2]. Èran redigits sus de tauletas ò sus d'autrei materiaus coma d'òs, de tròç de terralha, de telas de seda, etc. La memorizacion e la transmission orala deis òbras èran tanben un autre biais de conservar e de transmetre d'òbras.

Durant l'Antiquitat Auta, leis Egipcians adoptèron lo papirus. Fabricat a partir d'una planta frequenta dins lei zònas umidas (Cyperus papyrus)^[3], lo papirus permetiá de produrre de rotlèus pus leugiers e pus aisats de transportar que lei materiaus pus pesants. Aqueleis avantatges entraïnèron sa difusion dins lo bacin mediterranèu, en particular en Grècia e a Roma. Demorèt utilizat en Euròpa au mens fins au sègle XI^[4].

Lo pergamin apareguèt dins lo corrent dau sègle III apC. Fabricat a partir de pèus animalas (moton, vaca, ase, antilòp, etc.^[5][6]), es un materiau pus resistent e pus solid que lo papirus. Aquò permetiá d'aumentar la durada de conservacion deis escrichs, mai lo materiau èra pus costós. Èran inicialament utilizats sota forma de rotlèus, mai se desvolopèt pauc a cha pauc la forma dau codèx, un ensemble de fuelhs cordurats per formar de fuelhets de còps protegits per una cubèrta de cuer^[7][8]. Lo codèx es ansin sovent vist coma lo precursor dau libre actuau.

Lei dificultats de l'Empèri Roman d'Orient a partir dau sègle VII apC trebolèron lei circuits comerciaus entre lo continent african e la mar Mediterranèa. Aquò entraïnèt un declin de l'usatge de papirus e favorizèt la transicion vèrs lo pergamin. L'emergéncia progressiva de la borgesia foguèt un autre factor d'aquela transicion car leis eleits urbans s'interessèron a la literatura. Lo remplaçament foguèt iniciat en Euròpa Occidentala e lo pergamin venguèt largament predominant entre lei sègles VIII e IX^[9].

• 
  Papirus egipcian
• 
  Rotlèu de papirus dau sègle III avC
• 
  Pergamin de la fin de l'Antiquitat
• 
  Codèx dau sègle XIII

Lo papier foguèt probable inventat en China dins lo corrent dau sègle II avC^[10]. Mens costós de fabricar que lo pergamin, se difusèt pauc a cha pauc en Asia vèrs l'oèst (Corèa au sègle IV, Japon au sègle V) e vèrs l'èst. Au sègle VIII, arribèt en Asia Centrala onte lei procès de fabricacion foguèron melhorats. En Euròpa, es conegut a partir de la segonda mitat dau sègle XI e plusors centres de produccion se formèron entre lei sègles XI e XIV. Tre lo sègle XII, lo papier venguèt predominant en Euròpa e, en causa de son còst, l'usatge dau pergamin se limitèt ai documents importants^[11].

En parallèl, totjorn en Euròpa, la cultura manuscrita dei monastèris prenguèt una importància considerabla. Aquò aguèt plusors consequéncias sus lei codèx. La premiera foguèt una multiplicacion dei còpias amb l'aparicion de monges especializats dins aqueu trabalh. La segonda es una transformacion dau contengut. Lei codèx de l'Antiquitat e de la premiera partida de l'Edat Mejana èran de recuelhs de tèxtes independents, mai evolucionèron pauc a cha pauc per formar d'ensembles pus coërents. Leis obratges religiós, en particular lei Bíblias e lei breviaris, aguèron un ròtle centrau dins aquela transformacion.

Aqueleis evolucions foguèron encoratjadas per l'aumentacion de la demanda de tèxtes de part de l'eleit politic e economic. Se leis obratges liturgics demorèron lòngtemps un tèxte obligatòri, aquò suscitèt l'aparicion de formats novèus (romans, poësia lirica, traduccion en lengas vernacularas de tèxtes latins, etc.). Lo desvolopament deis universitats entraïnèt tanben una demanda fòrta per d'obratges academics^[12]. Per faciar aqueu besonh acreissut, de sistèmas de còpia pus rapids e pus estandardizats apareguèron per accelerar la fabricacion. Menèron a un abandon dau format codèx au profiech dau libre, un obratge compausat de fuelhs de papier presentant un contengut coërent.

Se l'estampariá èra ja coneguda en China dempuei lo sègle VII e que divèrsei metòdes d'estampariá èran utilizats en Euròpa e en Asia durant lo periòde medievau, lo procès inventat per Gutenberg vèrs 1450 permetèt d'aumentar considerablament la produccion de libres. Aquò marquèt una revolucion caracterizada per la multiplicacion d'obradors artesanaus capables de produrre de centenaus de còpias d'un meteis obratge. Lo libre cessèt ansin d'èsser un objècte unic, escrich ò reproduch a la demanda, per venir un objècte estandardizat destinat a un mercat. En contrapartida, son pretz demeniguèt rapidament.

La multiplicacion dei libres entraïnèt de questions juridicas novèlas, en particular dins lo contèxte de la Reforma Protestanta. Lei libres ancians tombavan dirèctament dins lo domeni public. La difusion èra egalament pas ò pauc constrenchas car lo nombre potenciau de legeires èra relativament reduch. Amb l'aumentacion dau nombre d'òbras e d'exemplaris venduts, se pausèt rapidament la question dau contraròtle dau contengut. Per exemple, tre 1497, de lenhiers foguèron organizats per lei discípols de Girolamo Savonarola per destrurre d'òbras d'art, comprés de libres^[13][14]. En 1559, la Glèisa creèt l’Index librorum prohibitorum per establir una lista oficiala d'òbras enebidas ai catolics. Totalizèt 5 200 libres a son abolicion en 1948^[15]. L'Inquisicion foguèt tanben fòrça investida dins la censura en mai d'un país. Leis autoritats nacionalas s'interessèron egalament a la question e de legislacions apareguèron pauc a cha pauc. Pasmens, d'un biais generau, la censura foguèt mens intensa dins lei regions protestantas onte lo libre èra estat un otís de difusion dei criticas còntra lo catolicisme.

L'emergéncia dei drechs d'autor foguèt pus lònga. Fins a la fin dau sègle XVIII, un autor tocava ges de revengut sus la venda de son libre. Sei ressorsas provenián de sei ressorsas pròprias, dau mecenat ò dau pagament d'una sòma per l'editor aquistaire d'un manuscrit. En França, de privilègis permetián de limitar ò d'empachar la còpia, mas èran mai que mai destinats a protegir leis editors. Èran tanben un mejan de contrarotlar lo contengut dei parucions car lei privilègis èran assegurats per leis autoritats politicas e religiosas.

Un premier cambiament en matèria de drechs d'autor foguèt l'aparicion dau concèpte d'autor eu meteis. Aquò comencèt durant lo periòde umanista amb l'aparicion d'escrivans coneguts e reconeguts coma Miquèl de Montanha (1533-1592), Miguel de Cervantes (1547-1616) ò William Shakespeare (1564-1616). En Anglatèrra, lo Licensing Act favorizèt l'union dei libraris en vista de protegir la moralitat deis òbras. Aquela union se transformèt lentament en sindicats deis editors e deis autors e l'idèa de remunerar lei segonds en foncion dei vendas i apareguèt. En 1710, lo Copyright Act definiguèt de drechs patrimoniaus exclusius a l'autor. Lo modèl se difusèt pauc a cha pauc dins lo rèsta d'Euròpa.

Lei premiers libres estampats gardèron lo format dau codèx amb una reliadura cordurada costosa mai fòrça solida. Pasmens, tre lo sègle XVI, apareguèron de formats mens costós coma lo chapbook en Anglatèrra e la Bibliothèque bleue en França. Aquelei libres èran fabricats a partir d'un papier de febla qualitat. Lei formats èran pichons e la cubèrta èra realizada a partir d'un papier egalament pauc costós. Lo resultat finau èra un libre pauc car vendut per de colejaires. Aquò marquèt l'aparicion dei formats populars. En Anglatèrra, lei cubèrtas soplas venguèron ansin la marca d'aquelei formats e lei cubèrtas duras la marca deis edicions prestigiosas. En França, la cubèrta sopla s'impausèt dins lei dos domenis.

Durant lo sègle XIX, la Revolucion Industriala, lo melhorament dei tecnicas d'estampariá e l'aumentacion de l'alfabetisme entraïnèron una aumentacion novèla dei volums publicats e una diversificacion dei tipes de libres. De mai, lo fenomèn se difusèt largament en fòra d'Euròpa e de l'America dau Nòrd. Per exemple, Egipte venguèt un important centre literari en Orient Mejan amb 10 205 libres estampats dins lo país entre 1822 e 1900^[16]. Dins lei país industrializats, d'òbras coma Lei Mistèris de París inaugurèron la literatura de massa amb l'adopcion de pichons formats coma lo libre de pòcha. Aquela evolucion foguèt possibla gràcias a l'aparicion d'un lectorat popular desirós de legir d'intrigas regardant sei condicions de vida^[17]. Aquò escandalizèt una partida deis eleits, mai inspirèt plusors generacions d'escrivans novèus.

Durant la màger part dau sègle XIX, lo mercat dau libre contunièt d'evoluïr en seguissent lei principis eissits de la Revolucion Industriala. Ansin, a partir deis ans 1920, una reduccion novèla dei còsts de fabricacion permetèt de transformar lo libre en objèctes de consumacion correnta. De mai, l'aparicion de mèdias novèus favorizèt l'aparicion de categorias novèlas coma lo libre d'art.

Pasmens, dempuei lo desvolopament d'internet, de transformacions importantas son en cors. D'efiech, la generalizacion deis ordinators e dei telefòns connectats an favorizat una baissa novèla dei còsts d'accès a de contenguts literaris. Quauquei tipes d'obratges, coma leis enciclopèdias, son ansin en declin car lei tecnologias de l'informacion numericas permèton un accès pus simple a la conoissença. Internet facilita tanben l'accès a de tèxtes amators coma lei fanfictions ò lei revistas. Enfin, es possible de desvolopar de formats numerics dei libres de papier coma lo libre numeric ò l'audiolibre. Dins aquò, lo sector de l'edicion tradicionala contunia de resistir car lo format codèx sembla d'èsser encara ben adaptat a la lectura sequenciala. Permet egalament una bòna conservacion de l'informacion a respècte d'internet onte lei sites pòdon rapidament disparéisser.

En causa de la diversitat dei formats existents, la talha dei libres es fòrça variabla en foncion dei luòcs e deis epòcas. Avans l'industrializacion massisa de la produccion de libres, lei sistèmas francés e, dins un mendre mesura, britanic èran predominants. Dins lo sistèma francés, lo format èra definit per la talha iniciala dau fuelh d'imprimir (« Colombier », « Jésus », « raisin », etc.^[18]). Puei, chasque fuelh èra susceptible d'èsser plegat un còp (in-folio), dos còps (in-quarto ò in-4), tres còps (in-octavo ò in-8), quatre còps (in-16), etc. per formar de fuelhets de sòrta que lei paginas se presentan au legeire dins l'òrdre de lectura dau tèxte^[19]. L'utilizacion de fuelhs non plegats èra possibla (in-plano^[19]), mai necessitava de metòdes de reliadura particulars (empegatge sus un onglet, surget, etc.).

La taula aicí dessota resumís lei formats principaus utilizats avans l'aparicion dau libre industriau modèrne^[18][19] :

Dins lo corrent dau sègle XIX, leis evolucions tecnicas favorizèron l'adopcion de formats pichons (in-16). Puei, lei formats evolucionèron amb l'adopcion de formats definits dins la nòrma internacionala ISO 216. Pasmens, venguèt sustot possible d'adoptar de formats pus liures diferents dei formats istorics e dei formats estandardizats.

Un libre es compausat de plusors partidas :

• la cubèrta es la partida que contèn lei fuelhs. A un objectiu de presentacion (títol, illustracion, paratèxte, etc.) e de conservacion dau libre (proteccion dei fuelhs). Es constituïda de dos ò tres elements :
  • lo plat es la partida principala de la cubèrta. Cada libre a dos plats, un davant e un darrier, que compausan la premiera de cubèrta (pagina avans exteriora), la segonda de cubèrta (pagina avans interiora), la tresena de cubèrta (darriera pagina interiora) e la quatrena de cubèrta (darriera pagina exteriora).
  • l'esquina es la partida que protegís la reliadura. Un tèxte i es generalament escrich (títol, autor, etc.) per permetre l'identificacion dau libre quand es aigat a la verticala.
  • lo rebat es una partida opcionala generalament presenta sus lei cubèrtas soplas. Es un prolongament de la premiera e la quatrena de cubèrta replegat vèrs l'interior. Es sovent utilizat per presentar leis autors.
• la reliadura es lo biais d'assemblar lei quasèrns (reliadura cordurada, reliadura empegada, etc.).
• lei quasèrns ò fuelhets son un ensemble de paginas eissits dau plegatge d'un meteis fuelh.
• la jaqueta es un element opcionau. Es una pèça de papier plastificat superpausada a la cubèrta per la protegir.
• lo bendèu es un autre element opcionau. Es una pèça de papier d'una autor pus pichona que la cubèrta. Enviròuta lo libre e permet generalament d'afichar d'elements publicitaris.

A l'origina, la reliadura es l'operacion de produccion d'un libre que vèn après l'impression. Englobava totei leis etapas d'assemblatge dei paginas ò dei fuelhets dau libre fins au pausament de la cubèrta. Divèrsei tipes de reliadura existisson. La reliadura tradicionala occidentala (ò reliadura francesa) consistía a cordurar lei fuelhs a l'entorn de bendas de cuer ò de ficèlas de canebe passadas dins lei plats dau libre. Es un sistèma fòrça resistent, conegut tre l'Edat Mejana, que foguèt fòrça utilizat entre lei sègles XVIII e XIX^[20][21][22]. Lo montatge Bradel es una evolucion d'aqueu tipe de reliadura apareguda dins lo corrent dau sègle XVIII. Permetiá de facilitar la dubertura dau libre^[23].

La reliadura francesa predominèrt fins a la fin dau sègle XIX. Foguèt pauc a cha pauc remplaçada per la reliadura industriala. Es basada sus una descomposicion e una simplificacion deis operacions de realizar, çò que permet d'utilizar de maquinas automatizablas. Enfin, dins lo corrent dau sègle XX, son aparegudas lei reliaduras contemporanès (ò reliaduras d'artista). Considèran lo libre coma un objècte artistic e prepausan una reliadura artesanala adaptada a sa forma ò a son contengut. Aquò permetèt divèrseis innovacions tecnicas coma la reliadura d'estructura trenada.

Pasmens, amb lo desvolopament dei metòdes de fabricacion industriala, la reliadura es venguda pus rara. D'efiech, es desenant mai e mai sovent remplaçada per l'enquasernatge que consistís a pegar lei fuelhets a l'interior de l'esquina. En mai de sa simplificitat, aqueu procès a l'avantatge de permetre l'utilizacion de cubèrta sopla mens costosa que lei cubèrtas tradicionalas.

• 
  Reliadura francesa dau sègle XVII
• 
  Montatge Bradel
• 
  Exemple de reliadura industriala utilizada en burotica
• 
  Exemple de libre enquasernat

Lo tèxte d'un libre es escrich per un ò mai d'un escrivan^[24]. Puei, l'autor d'un obratge cedís generalament sei drechs d'esplecha a un editor qu'es encargat de sa difusion e de sa comercializacion. La natura d'aquela cession varia segon lei país. En França, lei drechs de proprietat intellectuala son inalienables, mai ais Estats Units, lo sistèma dau copyright permet una cession totala^[25].

L'editor a de foncions intellectualas, economicas e tecnicas. Premier, selecciona lei manuscrits susceptibles d'èsser publicats dins sei colleccions, sovent après modificacion e adaptacion. Aquela seleccion es mai que mai dictada per de critèris economics car leis editors supòrtan la màger part dau risc financier durant la produccion e la comercializacion d'un libre. Coordena donc lo trabalh entre l'autor, lei correctors, l'estampaire, lo faiçonier e leis autreis intervenents eventuaus (traductors, illustrators, etc.).

Uei, amb lo desvolopament d'internet, i a egalament d'editors numerics que publican de libres numerics. Aquò permetèt de simplificar en partida lo procès de produccion, mai requièr l'utilizacions d'aparelhs de lectura (ordinators, tauletas, etc.) per legir ò escotar lo tèxte.

Un còp lo libre imprimit e reliat, es comercializat per l'editor e sa ret de difusion. En parallèl, una campanha de publicitat pòu èsser organizada. Lei règlas de comercializacion dei libres varian fòrça segon lei país. En Occitània, es principalament regida per la lèi Lang de 1981. Aqueu tèxte instaura un prètz unic dins tot lo territòri francés e limita lei reduccions possiblas durant leis operacions promocionalas (5 % per lei particulars e 9 % per lei collectivitats). Aquela lèi permetèt de mantenir una importanta ret de librariás en despiech dau desvolopament de la venda en linha.

D'autrei mòdes de difusion existisson. Lo pus important es l'emprunt dins una bibliotèca, mai de mòdes pus marginaus son tanben atestats coma l'abandon volontari d'un libre dins un luòc public après sa lectura. Existís tanben un mercat dau libre d'ocasion.

La sciéncia dei libres es la bibliologia^[26]. Estúdia l'istòria dau libre e de sei procès de fabricacion, de difusion e de conservacion. L'estudi dau libre compòrta d'aspèctes tecnics, economics, politics, sociologics e ideologics. S'interèssa tanben a l'istòria de la lectura dei libres e dei bibliotècas. Es estacada a d'autrei sciéncias coma la bibliologia, la bibliometria (estudi de l'activitat scientifica), la codicologia (estudi dei codèx^[27]) ò la paleografia (estudi deis escrituras ancianas).

• (fr) Frédéric Barbier, L'Europe de Gutenberg : le livre et l'invention de la modernité occidentale (XIIIe – XVIe siècle), París, Belin, 2006.
• (fr) Alphonse Dain, Les Manuscrits, Diderot éditeur, coll. « Pergame », 1997.
• (en) Martyn Lyons, Books: A Living History, Los Angeles, Getty, 2011.
• (fr) Gérard Martin, L'Imprimerie, París, 8^a edicion, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1993.
• (fr) Jean-Yves Mollier, Histoire des libraires et de la librairie depuis l'Antiquité jusqu'à nos jours, Imprimerie nationale Éditions, 2021.
• (fr) Emmanuel Pierrat, L'auteur, ses droits et ses devoirs, Folio essais, 2020, 848 p.
• (fr) Colette Sirat, « Du rouleau au codex », Le Livre au Moyen Âge, París, Brepols, 1988, pp. 13-45.
• (fr) Yann Sordet, Histoire du livre et de l’édition, Albin Michel, coll. « L’évolution de l’humanité », 2021.