Leddyr i kulturen

Leddyr speler mange roller i menneskeleg kultur, sosial åtferd og normer i menneskelege samfunn overført gjennom sosial læring,^[1] inkludert som mat og i kunst, soger, mytologi og religion. Mange av desse aspekta gjeld insekt, som er viktige både økonomisk og symbolsk, frå bruken av honningbier til skarabear i det gamle Egypt. Andre kulturelt viktige leddyr er krepsdyr som krabbar, hummarar og kreps, som er populære motiv i kunst, særleg stilleben, og edderkoppdyr som edderkoppar og skorpionar, som har gift som kan ha medisinsk bruk. Krepsen og skorpionen er stjernebilde og astrologiske stjerneteikn i dyrekrinsen.

Leddyra er ei biologisk rekkje i dyreriket som har føter med ledd. Gruppa omfattar insekt, edderkoppdyr, mangefotingar og krepsdyr.^[2] Insekt kan ha mange roller i kulturen, inkludert den direkte bruken sin som mat,^[3] innan medisin,^[4] til farging^[5] og innan vitskapen, der bananfluge (Drosophila melanogaster) har rolla som modellorganisme ved studiar innan genetikk og utviklingsbiologi.^[6]

Krepsdyr er ei viktig matkjelde, der dei viktigaste sortane er ulike typar tifotkreps: krabbar, hummarar, krepsar og reker. Over 60 % av vekta av alle krepsdyr fanga til konsum er reker. I 2007 stod krepsdyr for rundt 10 700 000 tonn mat. Nesten 80 % blir produsert i Asia, medan Kina åleine produserer nesten halvparten av totalen i verda. Krepsdyr som ikkje er tifotkreps blir ikkje konsumerte så mykje, med berre 118 000 tonn kril fanga, sjølv om kril står for ein av dei største biomassane på jorda.^[7][8]

Krabbar utgjer 20 % av alle marine krepsdyr som blir fanga, oppdretta og konsumerte over heile verda, totalt 1,5 millionar tonn årleg. Ein art, Portunus trituberculatus, står for ein femdel av totalen. Andre kommersielt viktige takson er Portunus pelagicus, fleire artar i slekta Chionoecetes, den blå krabben (Callinectes sapidus), Charybdis spp., taskekrabbe (Cancer pagurus), Metacarcinus magister og Scylla serrata, som kvar gjev over 20 000 tonn årleg.^[9]

Hummarar blir fanga i teiner merka med bøyer. Ein fiskar etter hummar på djupner mellom 2 og 900 meter, sjølv om nokre av dei lever så djupt som 3 700 meter. Teinene er laga av galvanisert stål dekt med plastikk eller tre. Ein hummarfiskar kan ha ansvar for så mange som 2 000 teiner. Rundt år 2000 byrja ein på grunn av overfiske og stor etterspurnad å utvikla hummaroppdrett.^[10] Denne verksemda var vanskeleg å gjera lønsam ettersom hummarar som går saman et kvarandre (kannibalisme), og dei veks sakte.^[11]

Ein et insekt i rundt åtti prosent av landa i verda. Mellom 1 000 og 2 000 ulike artar blir etne.^[12][13] Insekt brukt til mat ulike stader i verda kan vera sirissar, sikadar, grashopper, maur, ulike billelarvar (til dømes av stor mjølbille)^[14] og larvar av ulike sommarfuglar (som Omphisa fuscidentalis, Gonimbrasia belina, silkeorm og voksorm).

Edderkoppdyr som edderkoppar, skorpionar og middar blir også brukte som mat over heile verda.^[15] Fugleedderkoppar kan steikast til ein delikatesse i Kambodsja,^[16] og blir også etne av piaroafolk frå sørleg Venezuela – før dei kan etast må dei irriterande håra, som er den viktigaste forsvarsmekanismen til dyra, fjernast.^[17]

Insekt har gjeve idear til vitskap og ingeniørfag, til dømes har kjølesystemet til termittuer blitt etterlikna i arkitekturen.^[18]

Edderkoppgift er eit mogleg mindre ureinande alternativ til eldre skadedyrmiddel, ettersom dei er dødelege for insekt men som regel ufarlege for virveldyr. Australske Atracidae-edderkoppar er ei lovande kjelde, sidan dei fleste skadegjerande insekt i verda ikkje har hatt mogleik til å utvikla immunitet mot gifta deira, og desse edderkoppane er lette å halda i fangenskap og utvinna gift frå.^[19]

Sidan edderkoppsilke både er lett og sterk, er det gjort forsøk på å produsera han via geitemjølk og i lauvet til plantar ved hjelp av gensløyd.^[20][21]

Ch'olfolk frå Mexico bruker ein drikk laga av edderkoppen Tliltocatl vagans for ein tilstand dei kallar 'fugleedderkoppluft', der symptoma kan omfatta brystsmerte, astma og hoste. Peptidet GsMtx-4, som finst i gifta til denne edderkoppen, er blitt studert for mogleg bruk mot hjartearytmi, muskeldystrofi og gliom.^[22] Nokre moglege medisinske bruksområde for andre edderkoppgifter er hjartearytmi,^[23] Alzheimers sjukdom,^[24] slag^[25] og erektil dysfunksjon.^[26]

Leddyr opptrer i folkeminne, mytologi^[27] og religion.^[28]

Stjernebildet og det astrologiske stjerneteiknet Krepsen har namn etter ein kreps eller krabbe, og er blitt framstilt som desse dyra. William Parsons Rosse teikna Krabbetåka i 1848 og merka seg likskapen hennar med ein krabbe; Krabbe-pulsaren ligg i midten av denne tåka.^[29] Mochefolk frå det gamle Peru tilba naturen, særleg havet,^[30] og avbilda ofte krabbar i kunsten sin.^[31] I gresk mytologi var Karkinos ein krabbe som hjelpte Hydra medan udyret slost mot Herakles. Ein av Rudyard Kipling sine Just So Stories, «The Crab that Played with the Sea», fortel om ein kjempekrabbe som fekk vatnet i havet til å gå opp og ned, som tidvatn.^[32]

I den japanske soga «Tawara Tōda Monogatari» drep krigaren Fujiwara no Hidesato ein kjempemessig skolopender, Ōmukade, for å hjelpa ei drakeprinsesse.^[33]

Edderkoppar er blitt omtalte og avbilda i soger, mytologi og kunstverk i mange kulturar.^[34] Dei har symbolisert tolmod på grunn av jaktteknikken sin med å laga ein vev og venta på byttedyr, og dessutan vondskap på grunn av dei giftige bita sine.^[35] Den italienske dansen tarantella skal visstnok ha blitt dansa for å gjera den unge kvinna som dansa han av med dei lystgjevande effektane til eit bit frå av ulveedderkoppen Lycosa tarantula.^[36] Vevspinninga gav også ei tilknyting mellom edderkoppar og ulike skapingssoger, ettersom dei ser ut til å produsera sine eigne verder.^[37] Drømmefangarar er gjenskapingar av edderkoppnett. Mochefolket skildra ofte edderkoppar i kunsten sin.^[38]

Skorpionen opptrer som stjernebildet og det astrologiske stjerneteiknet Skorpionen i dyrekrinsen. Dette blei skapt av babylonske astronomar rundt 600 f.Kr.^[39] I Sør-Afrika og Sør-Asia er skorpionen kulturelt viktig og finst som motiv i kunst, og ein finn han særleg i islamsk kunst frå Midtausten.^[40] Eit skorpionmotiv blir ofte vove inn i tyrkiske kilimteppe som vern mot bita deira.^[41] Skorpionen kan både vera den personleggjorte vondskapen og ei vernande kraft mot vondskap.^[40] I ein annan kontekst kan skorpionen stå for seksualitet.^[40] Skorpionar blir brukte i sørasiatisk folkemedisin, særleg som motgift mot skorpionbit.^[40] I det gamle Egypt blei gudinna Serket ofte framstilt som ein skorpion, og var ei av fleire gudinner som verna om farao.^[42]

Ein finn insekt i kunst,^[43] litteratur, film^[44] og musikk.

«Lobster Quadrille», eller «The Mock Turtle's Song», er ein song med ein dans til som blir resitert av Mock Turtle i Alice's Adventures in Wonderland.^[45]

Surrealistkunstnaren Salvador Dalí laga ein skulptur kjend som Hummartelefon med ein hummar i staden for talerøyret.^[46] Den surrealistiske filmskaparen Luis Buñuel brukte skorpionar i den klassiske filmen sin L'Age d'or (1930).^[47]

• 
  Krepsdyr i den romerske mosaikken i 'Huset med den dansande faunen' i Pompeii (før år 79)
• 
  Stilleben med krabbe, reker og hummar, Clara Peeters, ca. 1600
• 
  Fisk, østers, ein krabbe og ein hummar med kattar, Jan Fyt, ca. 1650
• 
  Pronk Stilleben med hummar, Jasper Geeraerts, 1650–1654
• 
  Lewis Carroll sin hummar, av John Tenniel, 1869
• 
  Le Crabe av William-Adolphe Bouguereau, 1869
• 
  The Lobster av Samuel Peploe, ca. 1903
• 
  Illustrasjon frå The Water-Babies av Charles Kingsley, illustrert av Warwick Goble
• 
  Maman, skulptur av Louise Bourgeois ved National Gallery of Canada, 1999

• Edderkoppar i kulturen

Commons har multimedium som gjeld: Leddyr i kulturen