សង្ក្រាន្តខ្មែរ

នៅដើមខែមេសា ដែលត្រូវនិងថ្ងៃទី១ ខែមេសាតែម្ដង ព្រះរាជា ឬ ប្រមុខរាជរដ្ឋាភិបាល ត្រូវរៀបចំពិធី ត្រស្តិសង្ក្រាន្ត (អ.ថ.ត្រស់តិ សង់ក្រានតៈ) ប្រែថាពិធី បញ្ជាន់ឆ្នាំថ្មី មាន​និមន្ត​ព្រះ​ភិក្ខុ​សង្ឃ​រាជ ទាំង 3 គណៈនិកាយ សូត្រ​បាលី​អាដានាដិយ: ​សូត្រ តាំង​ពី​បើកកិច្ចពិធីបញ្ជាន់ឆ្នាំថ្មី រហូតដល់បញ្ចប់ពិធី (សូត្រ​ផ្លាស់​គ្នា), មាន​បាញ់​កាំភ្លើង​ធំ​ៗ​​គ្រប់​ទិស​ធំ​ទាំង ៤ គ្រប់ខេត្តក្រុងស្រុកត្រូវទូងស្គរជ័យ ប្រកាសប្រាប់អស់ទេវតា ទាំង ២១ ច្រក ឲ្យដឹងលឺពីការកាត់ផ្ដាច់ឆ្នាំចាស់នេះ ។^[១] ​មុន​ពេលថ្ងៃចូល​ឆ្នាំមកដល់ ​ប្រជាពលរដ្ឋ​នាំ​គ្នា​ប្រុង​ប្រៀប រក​គ្រឿងដង្វាយសម្រាប់ការសែនព្រេនទទួលទេវតា និងរៀបចំបោសសំអាត តុបតែងផ្ទះ​សម្បែង មានភ្ជួរចង្កៀងគោមរូបផ្កាយយ៉ាងច្រើនលម្អរ ដោយភ្លើងគោម ឬ ភ្លើងអគ្គីសនី ចម្រុះពណ៌ និងមាន ​កាត់​សំលៀក​បំពាក់​ថ្មីៗ​ផង ដើម្បីទទួលយកលាភពរជ័យសិរីសួស្ដី ពីទេវតាឆ្នាំថ្មីនេះ ។

និមិត្តសញ្ញា ចង្កៀមគោមផ្កាយ គឺជានិមិត្តសញ្ញាតំណាងឲ្យ តារានិករ នៃផ្កាយនព្វគ្រោះ ទាំង៩ ក្នុងគម្ពីរវេទ នៃព្រហ្មញ្ញសាសនា ដែលហៅថា ចន្ទគតិ (អង់គ្លេស: Lunar Moon Calendar) ^[២]

ល.រ	រូបវេទ	ឈ្មោះជា.វេទ	ឈ្មោះជា.ខ្មែរ	ឈ្មោះជា.អង់គ្លេស	រូបភព
១		សូរិយា Soriya	អាទិត្យ	Sun
២		ចន្ទ្រា Chantrea	ច័ន្ទ	Moon
៣		អង្គារកាឡា Ang Keakala	អង្គារ	Mars
៤		ពុធ្ធា Puthea	ពុធ	Mercury
៥		ព្រហសស្បាទី Brahors Spati	ព្រហស្បតិ៍	Jupiter
៦		សុក្រា Sokra	សុក្រ	Venus
៧		សានី Sani	សៅរ៍	Saturn
៨		រាហូ Reahu	សូរ្យគ្រាស	Sun Eclipse
៩		កេទុ Ketu	ច័ន្ទគ្រាស	Moon Eclipse

យោងតាមកំណត់ត្រារាជទូតចិន របស់រាជវង្សយ័ន្ត គឺលោក ចូវតាក្វាន់ (អង់គ្លេស: Zhou Daguan) ដែលមកដល់ចក្រភពខ្មែរ នាសម័យអង្គរ ឆ្នាំ១២៩៦ នៃគ.ស បានសរសេរក្នុងកំណត់ហេតុរបស់លោកថា ចូលឆ្នាំនៃប្រជាជនខ្មែរ ក្នុងតំបន់អង្គរ មានការអុចកាំជ្រួច អបអរសាទរ មានភាពអ៊ូរអរសប្បាយរីករាយណាស់ និងមានភ្ជួរចង្កៀងគោមជាច្រើន ដើម្បីបំភ្លឺតាមដងផ្លូវផងដែរ ក្នុងសៀវភៅ "The Customs of Cambodia".^[៣]

ថ្ងៃដំបូងជាថ្ងៃ មហាសង្ក្រាន្ត, ថ្ងៃទី២ ជាថ្ងៃ វារៈវ័នបត, ថ្ងៃទី៣ ជាថ្ងៃ វារៈឡើងស័ក ។ រីឯការកំណត់ថ្ងៃ ម៉ោង នាទីដែលឆ្នាំចាស់ត្រូវផុតកំណត់ ហើយទេវតាឆ្នាំថ្មីត្រូវចុះមកទទួលតំណែងពីទេវតាឆ្នាំចាស់នោះ គេអាចដឹងបានដោយប្រើក្បួន ហោរាសាស្ត្រខ្មែរ (អង់គ្លេស: Zodiac Khmer) បុរាណ គឺក្បួនមហាសសង្ក្រាន្ត តាមរយៈក្រុមព្រា្មណ៍ បាគូ ប្រចាំនៅក្នុង ព្រះបរមរាជវាំង ។ ចាប់ពីសម័យក្រុងអង្គរមក ប្រទេសខ្មែរប្រើវិធីគិតរាប់ថ្ងៃខែឆ្នាំតាមក្បួនចន្ទគតិ (ដំណើរនៃព្រះចន្ទ) ទើបខ្មែរកំណត់យកខែ មិគសិរ ជាខែចូលឆ្នាំ ដែលត្រូវជាខែទី១ ដែលយោងតាមកំណត់ហេតុរបស់ ចូវតាក្វាន់ (អង់គ្លេស: Zhou Daguan) ដែលត្រូវជាខែមករានៃប្រតិទិនរបស់ ចិន ។ សម័យក្រោយមក ប្រទេសកម្ពុជាបានប្តូរទៅប្រើវិធីគិតរាប់ថ្ងៃខែឆ្នាំតាមក្បួន សុរិយគតិ វិញ (ដំណើរនៃព្រះអាទិត្យ) ដោយសារកម្ពុជាទទួលរងនៅឥទ្ធិពលលោកខាងលិច ដែលប្រទេស បារាំង បានមកដាក់អណានិគមន៍ក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដែលយកតាមប្រតិទិនរបស់អុឺរ៉ុបឈ្មោះ (Gregorian calendar) ^[៤] ។ ដោយសារកម្ពុជា មានរដូវតែពីរគឺ ៖ រដូវប្រាំង និង រដូវវស្សា ពេលនោះហើយដែលកម្ពុជាកំណត់ចូលឆ្នាំក្នុងខែចេត្រ (ខែទី ៤) ព្រោះក្នុងខែនេះ ព្រះអាទិត្យធ្វើដំណើរចេញពី មីនរាសី ចូលទៅកាន់ មេសរាសី អាកាសធាតុក្ដៅជាងខែផ្សេងៗ ដែលជាសញ្ញានៃការបញ្ចប់រដូវប្រាំងក្នុងខែនេះផង ហើយក៏ជាខែប្រមូលទិន្នផលកសិកម្មផងដែរ ។ ថ្ងៃចូលឆ្នាំរមែងត្រូវលើថ្ងៃទី ១៤ នៃខែ មេសា (ខែចែត្រ) រៀងរាល់ឆ្នាំ ប៉ុន្តែបើសិនឆ្នាំថ្មីមានថ្ងៃជាន់គ្នានឹងឆ្នាំចាស់ (ឧ: ថ្ងៃអាទិត្យក្នុងថ្ងៃ ១៤ នៃឆ្នាំចាស់ដូចគ្នា នាឆ្នាំបន្ទាប់) គេត្រូវលើកថ្ងៃចូលឆ្នាំមួយថ្ងៃទៅ (ថ្ងៃទី១៣ វិញ) ប្រការមួយទៀត បើសិនជាថ្ងៃចូលឆ្នាំចំថ្ងៃកាច ឬ ថ្ងៃមិនល្អនៃឆ្នាំថ្មី គេត្រូវបន្ថែមថ្ងៃចូលឆ្នាំមកខាងមុខមួយថ្ងៃទៀត ដែលធ្វើឲ្យចំនួនចូលឆ្នាំឡើងដល់ បួនថ្ងៃ ដែលថ្ងៃវីរៈវ័នប័តមានដល់ទៅ២ ថ្ងៃ ដែលគេសម្គាល់មួយជាថ្ងៃខ្វាក់ ហើយថ្ងៃចូលឆ្នាំ ជាអតិបរមាមិនអោយហួសពីថ្ងៃទី១៦ ។ មហាសសង្ក្រាន្ត ប្រើរបៀបគន់គូរតាម សុរិយាគតិ មានឈ្មោះថា "សាមញ្ញសង្ក្រាន្ត" (ព្រះអាទិត្យដើរត្រង់ពីលើក្បាលជា សង្ក្រាន្ត)។ មហាសង្ក្រាន្ត ដែលប្រើរបៀបគន់គូរតាមចន្ទគតិ ហៅថា "អាយន្តសង្ក្រាន្ត" (វេលាដែលព្រះអាទិត្យដើរបញ្ឈៀង មិនត្រង់ពីលើ) តម្រាចូលឆ្នាំប្រពៃណីខ្មែរ តែងតែចូលក្រោយប្រទេសថៃមួយថ្ងៃ (ឧទាហរណ៍: សង្ក្រាន្តថៃចូលឆ្នាំថ្ងៃទី១៣ សង្ក្រាន្តខ្មែរ ត្រូវចូលឆ្នាំថ្ងៃទី១៤ ករណីដែលចូលឆ្នាំខ្មែរមានបួនថ្ងៃ ដូចរៀបរាប់ខាងលើ ។

ថ្ងៃទី១ ហៅថា "ថ្ងៃមហាសង្រ្កាន្ត" ជាពាក្យ កម្ចីពីឥណ្ឌា សំស្ក្រឹត (Sankranti)​ ^[៥] Hence, there are 12 Sankranti in a year.^[៦] ដែលប្រែថា តំណើរចាកចេញរបស់ព្រះអាទិត្យពីមេនរាសី មកគោចរណ៍ តាមទិសខ្សែរកោងតែមួយក្នុងរយៈពេល ១២ខែ ហើយជាពេលវេលាដែលទេវតា (អង់គ្លេស: Devata) ទាំង៧ ដែលលតំណាងឲ្យ ក្រុមផ្កាយ នព្វគ្រោះ នៃភពទាំង៧ក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ដែលយាងមកដល់ផែនដី ក៏ដូចជាការតំណាងឲ្យថ្ងៃនៃសប្ដាហ៍ផងដែរ ។ ថ្ងៃទីមួយប្រជាពលរដ្ឋ ត្រូវរៀបចំសំណែនសែនព្រេន និងគ្រឿងសក្ការៈបូជា ដូចជា បាយសី ១គូ, ស្លាធម៌ ១គូ, ធូប ៥, ទៀន ៥, ទឹកអប់ ១គូ, ផ្កាភ្ញី, លាជ, ទឹក ១ ផ្តិល និង ភេសជ្ជៈ, នំនែក, ផ្លែឈើគ្រប់មុខ និង ភាក្សាហារទៅតាមទេពធីតានីមួយៗ ដើម្បីកាត់ឆុងនៅឧបពមង្គល និង សុំពរជ័យសេរីសួស្ដី ឬ បួងសួងបំណងប្រាថ្នា ផងដែរ ។^[៧]

ថ្ងៃទី២ ហៅថា "ថ្ងៃវារៈវ័នបត" ជាដំណើរនៃការដង្ហែរព្រះកេស (ក្បាល) កុបិលមហាព្រហ្ម ប្រទក្សិណ ស្របទិសទ្រនិចនាឡិកា ព័ទ្ធជុំវិញភ្នំព្រះសុម៉ែរុ (អង់គ្លេស: Mount_Meru) ^[៨] ចំនួន៣ជុំ ចក្រក្រវាឡ ស្មើនិង ៦០នាទី ទើបយាងព្រះកេសបីតា ទៅ​ប្រតិ​ស្ថាន​រក្សាទុក្ខក្នុងរូងភ្នំទឹកកក នាភ្នំកៃឡាស (អង់គ្លេស: Mount Kailash) ^[៩] រួចបូជានូវគ្រឿងទិព្វផ្សេងៗ ចំណែកបុត្រីទាំង៧ របស់កុបិលមហាព្រហ្ម ក៏នាំអស់ទេវតាទាំងមួយសែនកោដិ ទៅស្រង់ទឹកមន្តក្នុងគុហា គន្ធៈមាលី ដែលហូរចេញពីបំពង់កែវនៃមាត់ព្រះគោឧសភារាជ ដើម្បីបន្តកិច្ចនៃពិធីស្រង់ព្រះពុទ្ធអង្គ នាថ្ងៃទី៣ ដែលជាថ្ងៃចុងក្រោយក្នុងពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំខ្មែរ ។

ថ្ងៃទី៣ ហៅថា "វារៈឡើងស័ក" គឺជាការផ្លាសប្ដូរសករាជថ្មីនៃថ្ងៃ.ខែ.ឆ្នាំ ដែលប្ដូរទាំង ចុល្លសករាជ និង មហាសករាជ ដោយក្បួនគណនា ថ្ងៃចូលឆ្នាំថ្មី និង ថ្ងៃឡើងស័កកម្ពុជាចងក្រងដោយលោក Félix Gaspard Faraut ក្នុងឆ្នាំ 1910 ដោយសៀវភៅនោះមានឈ្មោះថា (Astronomie Cambodgienne) ^[១០] លោកបានរៀនក្បួនតម្រាតារាសាស្ត្រខ្មែរនេះ ពីលោកឧកញ៉ាធិបតី ចាងហ្វាងដួង ។

ដើម្បីរាប់ស័ក ថ្ងៃចូលឆ្នាំខ្មែរដឹង គេត្រូវកំណត់យកលេខផលបូក ១ នៃចុល្លសករាជ និង មហាសករាជ ដោយស្មើនិងចំនួនផលបូក ២ ទៅបូកនិងឆ្នាំគ្រឹស្តសករាជ នៃលេខខាងចុង ឧទាហរណ៍ ឆ្នាំ ២០២១ ត្រូវយកលេខខាងចុងគឺ លេខ ១ ទៅបូក និងផលបូក ២ ស្មើលេខ៣ ដោយរាប់ថាត្រីស័ក ដែលជាប្រមាណវិធីងាយបំផុត ក្នុងការរកស័កនៃឆ្នាំខ្មែរ ។

ប្រវត្តិរឿងចូលឆ្នាំខ្មែរ ដែលទាក់ទងនិងតំណាលទេវៈកថាដូចតទៅ ៖ មានតំណាលថា នៅដើមនៃភទ្ទកប្បនាសម័យដែលមានព្រះពុទ្ធសាសនាដែលលាយឡំទៅនិងហិណ្ឌូសាសនាមានសេដ្ឋីម្នាក់ដែលជ្រះថ្លា ធ្វើទានគោរពប្រតិបត្តិ នៅព្រះពុទ្ធសាសនា លោកមិនកូននោះទេ លោកបានបួងសួងសុំកូនពីទេវតា។ ក្រោយមកលោកមានកូនប្រុសម្នាក់ឈ្មោះថា "ធម្មបាលកុមារ" ដែលមាននូវចំណេះវិជ្ជាដ៏វិសេស ចេះភាសាសត្វ ​និងបានរៀនចេះចប់គម្ពីរត្រៃវេទតាំងពីអាយុបាន ៧ឆ្នាំ ។ សេដ្ឋីបិតាបានសាងប្រាសាទមួយ នាឆ្នេរទន្លេជាប់ដើមជ្រៃធំមួយ ដែលជាទីលំនៅរបស់បក្សីទាំងពួង ដើម្បីធ្វើការសម្មាធិ និងហាត់រៀន "ធម្មបាលកុមារ"បានក្លាយជាអាចារ្យក្មេងសមែ្តងមង្គលទេសនាផេ្សងៗដល់មនុស្សទាំងពួងផងក្នុងលិទ្ធិវេទ ពុទ្ធសាសនា មហាយាន។ គ្រានោះការសាបព្រោះព្រះពុទ្ធសាសនារបស់ធម្មបាលកុមារបានល្បីរន្ទឺដល់កុបិលមហាព្រហ្ម (អង់គ្លេស Maha Brahma) "ទេវៈមុខ៤" ដែលជាអ្នកសមែ្តងមង្គលដល់មនុស្សទាំងពួងក្នុងលទ្ធិ ព្រហ្មញ្ញសាសនា ។ ពេលនោះកុបិលមហាព្រហ្ម បានប្រមើរមើលហើយឆ្ងល់ថាហេតុអ្វីបានជាព្រះឥន្ទ្រ (អង់គ្លេស: Indra) ទៅចាប់កំណើតជាធម្មបាលកុមារហើយប៊ែរជានាំយកលទ្ធិវេទ(អង់គ្លេស: Vedic) ទៅគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាវិញ!ដើម្បីចង់ផ្ចាញ់ព្រះឥន្ទ្រដែលចាប់កំណើតជាធម្មបាលកុមារ កុបិលមហាព្រហ្មក៏ក្រឡាខ្លួនជា (សមនៈព្រាហ្មណ៍) យាងចុះមកសួរនៅចំនោទប្រស្នា "៣ប្រការ" ដល់ធម្មបាលកុមារ ដោយសន្យាទុកថា បើដោះប្រស្នាបានអត្មាដែលជាសមនៈព្រាហ្មណ៍ នេះបាន អត្មាអញនិងកាត់ក្បាលបូជា ចំពោះធម្មបាលកុមារ តែបើធម្មបាលកុមារដោះប្រស្នានេះមិនរួចទេ អត្មាអញនិងកាត់ក្បាលធម្មបាលកុមារ ដើម្បីបូជាចំពោះព្រហ្មញ្ញសាសនាវិញ។ ធម្មបាលកុមារសុំឲ្យពន្យារពេលចំនួន ៧ថៃ្ងសិនដើម្បីគិតប្រស្នា។ លុះកន្លងទៅ ៦ថៃ្ងហើយក៏នៅតែគិតមិនឃើញដឹងខ្លួនថាព្រឹកនេះនឹង ត្រូវស្លាប់ដោយអាជ្ញាកបិលមហាព្រហ្មជាប្រាកដហើយដូចេ្នះ គួរតែរត់ ទៅលាក់ខ្លួន ពួនអាត្មាឲ្យឆ្ងាយប្រសើរជាង។ ការគេចវេសរបស់ធម្មបាលកុមារបានទៅសំរាកនៅដើមត្នោតមួយដែលជាសំបុកសត្វឥន្រី្ទញីឈ្មោលមួយគូ។

• • ឥន្ទ្រីទាំងនោះធ្វើជាជជែកគ្នាថា៖
  • ឥន្ទ្រីញីសួរថា :តើព្រឹកនេះយើងបានអាហារអ្វីស៊ី?
  • ឥន្រី្ទឈ្មោលឆ្លើយថា : យើងនឹងស៊ីសាច់ធម្មបាលកុមារ ដែលត្រូវកបិលមហាព្រហ្មសម្លាប់ ព្រោះដោះប្រស្នាមិនរួច។
  • ឥន្រី្ទញីសួរថា ប្រស្នានោះដូចមេ្តច ?
  • ឥន្រី្ទឈ្មោលឆ្លើយថា : តើវេលាព្រឹកសិរីសួសី្តស្ថិតនៅត្រង់ណានៃមនុស្ស ?

"ប្រស្នាទី១ ត្រូវឆ្លើយថា នៅមុខ"ហេតុនេះទើបមនុស្សទាំងឡាយត្រូវយកទឹកលប់មុខ ដើម្បីជាមង្គលពេលព្រឹក។​

• • ឥន្ទ្រីឈ្មោលបន្ត តើថៃ្ងត្រង់សិរីសួស្ដីស្ថិតនៅត្រង់ណា នៃមនុស្ស? "ប្រស្នាទី២ ត្រូវឆ្លើយថា នៅដើមទ្រូង" ដែលហេតុនោះពេលថ្ងៃត្រង់ក្ដៅខ្លាំងទើបមនុស្សត្រូវយកទឹកលាងទ្រូងដើម្បីជាមង្គលពេលថ្ងៃ។
  • ឥន្ទ្រីឈ្មោលបន្តទៀត តើវេលាព្រលប់ចូលដេកសិរីសួស្ដីស្ថិតនៅត្រង់ណា នៃមនុស្ស? "ប្រស្នាទី៣ ត្រូវឆ្លើយថា នៅជើងហេតុនេះ ទើបមនុស្សទាំងឡាយត្រូវយកទឹកលាងជើងមុននិងចូលដេកដើម្បីជាមង្គលពេលយប់ព្រលប់។

ធម្មបាលកុមារបានលឺដូចេ្នះមានចិត្តសប្បាយរីករាយយ៉ាងខ្លាំង ក៏ត្រឡប់ទៅអាស្រមវិញដើម្បីដោះប្រស្នានៅថៃ្ងទី៧ជាថ្ងៃចុងក្រោយដែលជាថ្ងៃអាទិត្យ។ ក្រោយមកធម្មបាលកុមារបានឆ្លើយដោះស្រាយប្រស្នានោះរួចពីសមនៈព្រាហ្មណ៍មនោះ ព្រាហ្មណ៍នោះ ក៏សុខចិត្តចាញ់និងកាត់ក្បាលដើម្បីបូជា ។ ព្រាហ្មណ៍នោះមុននិងកាត់ក្បាលបានក្រឡាខ្លួនជា កុបិលមហាព្រហ្មវិញ រួចហៅបុត្រីខ្លួនទាំង៧អង្គ មកប្រាប់ថា ឥឡូវបិតាត្រូវកាត់ក្បាលបូជាចំពោះធម្មបាលកុមារ ដែលចាញ់ភ្នាល់ប្រស្នានោះ តែបើដាក់ក្បាលបិតានៅលើផែនដី ក៏នឹងកើតជាភ្លើងឆេះទាំងលោកធាតុ ហើយបើបោះទៅលើអាកាសនិងគ្មានភ្លៀងរាំងស្ងួត បើចោលក្នុងមហាសមុទ្រទឹកនិងរីងស្ងួតហួតអស់ ចូលបុត្រីយកក្បាលបិតាតម្កល់នារូងភ្នំកៃឡា (អង់គ្លេស: Mount Kailas) ដូចេ្នះសូមបុត្រីទាំង៧ យកពានមកទទួលក្បាលរបស់បិតា បណ្ដាំចប់ហើយ កុបិលមហាព្រហ្មក៏កាត់ក្បាលហុច ទៅឲ្យ នាងទុង្សាទេវីដែលជាកូនច្បង ។ នាង ទុង្សាទេវី ក៏យកពានមាសទៅទទួលក្បាលបិតា ហើយហោះ ហែរប្រទក្សិណភ្នំព្រះសុម៉ែរុរាជតាមផ្លូវព្រះអាទិត្យចរ គំរប់ ៦០នាទី ហើយក៏ដង្ហែរព្រះសិរសាបិតា ទៅប្រតិស្ឋានទុក ក្នុងមណ្ឌលនៅក្នុងគុហាគន្ធៈមាលី នាភ្នំនៃភំ្នកៃឡាស រួចបូជានៅគឿ្រងទិព្វផេ្សងៗ រួចក៏ជុំនំអស់ទេវតា និងទេពនិករ (Teravada) នៃលទ្ធិវេទ (អង់គ្លេស: Ved) ទាំងមួយសែនកោដិទៅស្រង់ទឹក អនន់តៈ មហាស្រះ ដែលមានទឹកហូរចេញពីបំពង់ថ្មកែវ នៃមាត់ ព្រះគោឧសភារាជ ដែលជាយាន្តជំនិះរបស់ព្រះឥសូរ្យ ដើម្បីនាំយកទឹកនោះទៅស្រង់ព្រះពុទ្ធអង្គ ដោយសារតែការភ្នាល់ប្រស្នារបស់ព្រះបិតា ដាក់ជាកាគោរពបូជា ពុទ្ធសាសនា ។ ព្រះពិស្ណុការ ដែលជាបុត្រ កុបិលមហាព្រហ្ម ដែលជាព្រះវិស្វៈកម្មទេវបុត្រ ជាជាងវិស្វករ នៃឋានសួគ៌ ក៏​និមិត្ត​រោង​ទិព្វធ្វើពី​កែវ ៧ ​ប្រការ ឈ្មោះ​ថា "ភៈគៈវតីសភា" ឲ្យ​ជា​ទីប្រជុំ​នៃ​ទេវតា ដើម្បីធ្វើពិធីស្រង់ព្រះពុទ្ធអង្គ ។ លុះ​ដល់​គម្រប់ ១ឆ្នាំជា សង្ក្រាន្ត ​នាង​ទេវតា​ទាំង ៧ អង្គ ​ក៏​ផ្លាស់​វេនគ្នា មក​អញ្ជើញ ព្រះសិរ​សាកុបិល​មហា​ព្រហ្ម ដែលរក្សាទុកក្នុងរូងភ្នំទឹកកកនាភ្នំកៃឡាស ខេត្តហេមពាន នាំចេញមកដំកល់លើពានមាសហោះហើរប្រទក្សិណ ភ្នំព្រះសុម៉ែរុ (អង់គ្លេស: Mount Meru) ចំនួន ៦០នាទី ទើបយាងត្រឡប់ទៅដំកល់ទុក ព្រះសិរសា បិតា នៅកន្លែងដើមវិញ រួច​​ត្រឡប់ទៅស្ថានទេវលោកវិញ ។ ^[១១]

• បេីចេញហែរនៅវេលាព្រឹកព្រលឹម ដល់ថ្ងៃត្រង់ (ទ្រង់ឈរ) មិនកាន់ខ្សែរបង្ហៀរ ៦ : ០០ ព្រឹក > ១២ : ០០ ថ្ងៃត្រង់
• បេីចេញហែរវេលាថ្ងៃត្រង់ ទល់នឹងព្រលប់ (ទ្រង់អង្គុយពាក់ឆៀង) ១២ : ០០ ថ្ងៃត្រង់ > ៦ : ០០ ល្ងាច
• បើចេញហែរនៅវេលាព្រលប់ ទៅទល់អធ្រាត្រ (ទ្រង់ផ្ទំបេីកព្រះនេត្រ) ៦ : ០០ ល្ងាច > ១២ : ០០ អាធ្រាត
• បេីចេញហែរនៅវេលាអធ្រាត្រ ទៅទល់ភ្លឺ (ទ្រង់ផ្ទំបិទព្រះនេត្រ) ១២ : ០០ រំលងអាធ្រាត > ៦ : ០០ ព្រឹក

ដកស្រង់ពីសៀវភៅព្រះរាជពិធីទ្វាទសមាស ឆ្នាំ ១៩៦០ ^[១២]​

អត្ថន័យនៃសំលៀកបំពាក់ ពណ៌មង្គលប្រចាំថ្ងៃ នៃសប្ដាហ៍របស់កម្ពុជា គឺតំណាងឲ្យពណ៌នៃការ សម្មាធិ (អង់គ្លេស: Samadhi) ជាពណ៌នៃ ធាតុសីល សម្មាធិ បញ្ញា ត្រូវរក្សាសីលអោយបរិសុទ្ធដើម្បីអោយ​ចិត្តស្ងប់, វេលាណាចិត្តស្ងប់​ក៏កើតសម្មាធិ​ពេលយើងរក្សានូវសម្មាធិនោះបានល្អហើយ​បញ្ញាក៏កើតឡើង ។ ធ្វើអោយ​យើងបានស្គាល់​ភាពពិតរបស់ធម្មជាតិ​នៃចិត្ត។ ^[១៣]​

• ថ្ងៃអាទិត្យ      (Red) ពណ៌ក្រហម តំណាងអោយថ្ងៃវីរៈភាព ភាពអង់អាចក្លាហាន ។
• ថ្ងៃច័ន្ទ      (Orange) ពណ៌លឿងទុំ តំណាងអោយថ្ងៃសមនោស ភាពរីករាយ ។
• ថ្ងៃអង្គារ      (Purple) ពណ៌ស្វាយ តំណាងអោយថ្ងៃអាថ៍កំបាំង ភាពជឿជាក់លើខ្លួនឯង ។

​​* ថ្ងៃពុធ      (Olive) ​ពណ៌សុីលៀប តំណាងអោយថ្ងៃសុទិដ្ឋិនិយម ភាពជាអ្នកដឹកនាំ ។

• ថ្ងៃព្រហស្បតិ៍      (Green) ពណ៌បៃតង តំណាងអោយថ្ងៃវិនិច្ឆ័យ ​ភាពរីកចម្រើនរុងរឿង ។
• ថ្ងៃសុក្រ      (Blue) ពណ៌ខៀវ តំណាងអោយថ្ងៃប្ដេជ្ញាចិត្ត ភាពអំណត់ព្យយាម ។
• ថ្ងៃសៅរ៍      (Persian Plum) ពណ៌ព្រីងទុំ តំណាងអោយថ្ងៃរាក់ទាក់ ​ភាពប្រាកដនិយម ។

ដើម្បីគណនាម៉ោងចូលឆ្នាំ និង ថ្ងៃចូលឆ្នាំ គេត្រូវគណនារក មធ្យមព្រះអាទិត្យ និង ដំណើរព្រះអាទិត្យ បន្ទាប់មកគេត្រូវគណនាថ្ងៃវ័នបត បន្ទាប់មកចុងក្រោយគេត្រូវ គណនាម៉ោងចូលឆ្នាំ និង ថ្ងៃចូលឆ្នាំ។ មធ្យមព្រះអាទិត្យ និង ដំណើរព្រះអាទិត្យ ត្រូវគណនាជាអនុគមន៍នៃចំនួនថ្ងៃហៅថា សុទិន ដែលរាប់ពីពេលថ្ងៃឡើងស័កមក ចំពោះមួយឆ្នាំ មាន៣៦៥ ថ្ងៃ ដូចនេះ សុតិន សម្រាប់ថ្ងៃចូលឆ្នាំមានតែ ៣៦៣ ថ្ងៃប៉ុនណោះ ក្នុងករណីថ្ងៃវ័នបតមានតែ ១ថ្ងៃ ។

គណនាមធ្យមព្រះអាទិត្យ
តាង S₀= សុទិន ជាចំនួ​នថ្ងៃបន្ទាប់នៃថ្ងៃឡើងស័កឆ្នាំចាស់ មានដល់ថ្ងៃដែលយើងចង់គណនារកមធ្យមព្រះអាទិត្យ
800S₀ + K_R0 = 24350R_M + R₃; 0 ≤ R₃ < 24350
R₃ = 811A_M + R₄, 0 ≤ R₄ < 811
R₄ = 14L₁ + R₅; 0 ≤ R₄ < 14
L_M = L₁ -3
មធ្យមព្រះអាទិត្យ = រាសី R_M អង្សា​ A_M លិប្ដា L_M
ដែល K_R0 ជា Kromathopol របស់ឆ្នាំចាស់
មួយរាសី = ៣០អង្សា ​១អង្សា = ៦០លិប្ដា ។​​

ម៉ោងចូលឆ្នាំ ឬ ម៉ោងទទួលទេវតា = {24hr 0min}-{0hr(លិប្ដាx24)min} យើងមាន សុទិន ​៣៦៣ ថ្ងៃ មានដំណើរព្រះអាទិត្យ ​= R.0-A.0-L.37 យើងមាន 37 លិប្ដា = 37 x 24 min = 888 min = 14 hr.48 min ដោយចំនួនខ្លះនៃថ្ងៃ វ័នបត គឹអាចមានរហូតដល់ ២ថ្ងៃបើសិនជារង្វាស់ក្នុងមួយឆ្នាំ ស្មើនិង ៣៦៦ ថ្ងៃ ។

គណនា ហារគុណ
Harkun = ⌊(be_year x 292207 + 499) / 800⌋ + 4

• សិលាចារឹក ប្រាសាទទេពប្រណម K.290 ^[១៤]​
• សិលាចារឹក ប្រាសាទភិមានអាកាស K.291 និយាយពីការ សែនដង្វាយក្នុងឆ្នាំថ្មី ^[១៥]​
• សិលាចារឹក ប្រាសាទបឹងមាលា K.989 និយាយពីការ រៀបដង្វាយថ្វាយគ្រូបុរោហិត ក្នុងឆ្នាំថ្មី ^[១៦]​
• សិលាចារឹក ភ្នំសណ្ដក ខេត្តព្រះវិហារ K.195 បានចារឹកថា គប្បីរក្សាគ្រឿងដង្វាយដល់ព្រះ ប្រចាំថ្ងៃសង្ក្រាន្ត ^[១៧]​

1. ↑ Bidhi pracam tap bir khae. University of California, Berkeley. 1966. p. 107. https://www.worldcat.org/title/bidhi-pracam-tap-bir-khae/oclc/1012856319.  ISBN 1012856319
2. ↑ Lexique khmèr-français. Ronbumb Sam Sapannāsār the University of Michigan. 1962. p. 660. https://www.worldcat.org/title/vakyaparivattan-khmaer-paran-lexique-khmer-francais/oclc/25708410. 
3. ↑ A Record of Cambodia: The Land and Its People. Translated by Peter Harris Silkworm Books, 2007. p. 184. https://books.google.com.kh/books?id=rs4IBAAAQBAJ&dq=zhou%20daguan%20khmer%20new%20year&source=gbs_similarbooks.  ISBN 1628401729
4. ↑ Dershowitz & Reingold 2008, p. 45. "The calendar in use today in most of the world is the Gregorian or new-style calendar designed by a commission assembled by Pope Gregory XIII in the sixteenth century."
5. ↑ "Festivals, Annual Festival - Makar Sankranti (Uttarayan)". swaminarayan.org. 2004. Retrieved 25 December 2012. Sankranti means the entry of the sun from one zodiac to another.
6. ↑ "Makar Sankranti". hinduism.co.za. 2010. Retrieved 25 December 2012. There are 12 signs of the zodiac. There are 12 Sakrantis as well.
7. ↑ ជួន ណាត វចនានុក្រមខ្មែរ Version 2.0
8. ↑ India Through the Ages. Orient BlackSwan. 1993. p. 116. https://books.google.com.kh/books?id=Nq1K_47I2e4C&dq=India+through+the+ages&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi33tWVkJHuAhUSSX0KHYl9AYMQ6wEwBXoECAUQBA.  ISBN 8125015760
9. ↑ Monier-Williams, Sanskrit Dictionary, page 311 column 3
10. ↑ Astronomie cambodgienne. Imprimerie F.-H. Schneider. 1910. p. 283. https://www.worldcat.org/title/astronomie-cambodgienne/oclc/1123570023.  ISBN 1123570023
11. ↑ Prakratidin kambujā. Association Sutharot Phnom Penh: William J. Gedney, the University of Michigan. 1947. p. 118. https://books.google.com.kh/books?id. 
12. ↑ ព្រះរាជពិធីទ្វាទសមាស ភាគ១, ភាគ២ និងភាគ៣. កិច្ចការនៃក្រុមជំនុំទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរ ពុទ្ធសនបណ្ឌិត្យកម្ពុជា ឆ្នាំ 1960. 1951. http://ckslibrary.khmerstudies.org:8080/From=. 
13. ↑ ពេជ្រសល់ ការស្លៀកពាក់តាមថ្ងៃ នៃពណ៌មង្គល ពិធីបុណ្យទាំង១២ខែ 1966
14. ↑ Vibrancy in Stone: Masterpieces of the Danang Museum of Cham Sculpture. River Books, 2018. p. 287. https://books.google.com.kh/books?id=_0N5tAEACAAJ&dq=Tep+Pranam+temple+stone+inscription+K.290&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwju_fKmyJXuAhVigtgFHXymBx0Q6AEwAXoECAIQAg.  ISBN 6167339996
15. ↑ Phimeanakas temple stone inscription K.291 Speaking of offerings in the new year in (Saka 832 = A.D. 910) The Hindu Temples in Southeast Asia: Their Role in Social, Economic and Political Formations. Indian Institute of Advanced Study, 2012 University of Minnesota. p. 368. https://books.google.com.kh/books?id=rgaVIEbNQVQC&q=Phimeanakas+temple+stone+inscription+K.291&dq=Phimeanakas+temple+stone+inscription+K.291&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiyqJTdypXuAhXOAnIKHXn-BI8Q6AEwAHoECAMQAg.  ISBN 8173054282
16. ↑ Beng Mealea temple stone inscription K.989 Talk about the New Year's Eve offering​ to Astrologer​ of the rules. The University of Minnesota
17. ↑ Phnom Sondok in Preah Vihear Province stone inscription K.195 Talk about one should keep the offering to God in the day of Songkran Khmer: History and Treasures of an Ancient Civilization the University of California