Caltaggiruni
Caltaggiruni (Caltagirone nnû talianu) è nu cumuni di 35 709 abbitanti dâ Città metrupolitana di Catania. È luntana 68 km dû sò capulocu pruvinciali Catania e 195 km dû sò capulocu riggiunali Palermu. È lu quintu cumuni cchiù populatu dâ Città metrupolitana catanisi e lu primu pi grandizza tirritoriali. È ntrê 25 cumuna dâ Sicilia pi populazziuni e lu quintu pi grandizza. È sedi piscupali (Piscupatu di Caltaggiruni, nnû talianu Diocesi di Caltagirone) dû 1816. È capulocu di'n grandi cumprinsoriu tirrituriali, chiamatu nnû talianu Calatino e Sud-Simeto (macari canusciuti comu li paisa caltaggirunisa), chi è nnâ parti miridiunali di l'enti metrupolitanu di oji. ![]() ![]() Centru urbanu misu centralmenti ntrâ Sicilia cintrali, chiḍḍa urîntali e lu liturali miridiunali, è celebri pâ pruduzziuni dâ ciramica, la quali la renni lu majuri centru riggiunali e unu dî cchiù mpurtanti d’Italia. Fu pi ultra dui millenni nu puntu stratèggicu di cuntrollu pi assai populi chi contrullavanu li chiana di Catania e Gela, ntra di cui li greci, li bizzantini, l'arabbi, li ginuvisa, li aragunisa e li nurmanni. È vidè nu mpurtanti centru agriculu, pî so grandi campagni, comu Chianu Sampòlu, Costabbaira, lu Nuci, lu Mazzuni, Racineci e Rannasìa. Lu centru storicu avi lu titulu di Patrimoniu di l’umanità UNESCO dû 2002, facenti parti dû consorziu du Vaḍḍ'i Notu, nzemmula ê città di Catania, Militeḍḍu, Scicli, Modica, Ragusa, Notu e Palazzolu. L'etimoluggìa dû nomu diriva di l'àrabbu: si sapi chi la prima parola significa casteḍḍu (qal'at), ma l'àutra parti è di etimoluggia chi nun è canusciuta, e nun si sapi pi certu zoccu putissi significari; pi chistu mutivu, li studiusi, cchiù o menu titulati, ànu prupunutu assai significati, chi ponu purtari â storia greca (picciò Casteḍḍ'i Gela o Casteḍḍ'i gilisi), â storia midîvali (Casteḍḍ'i ginuvisi) u ô tirritoriu 'n quantu tali (Casteḍḍ'i grutti, Casteḍḍ'i cignali, Casteḍḍ'i quartari, ecc.) ![]() Oji, ultra lu celebbri centru storicu, la città avi vidè n'area abbitata di età recenti, misa a sud-ovest, unni putemu truvari alcuni mpurtanti vî, palazzi, lochi e chiazzi centrali dâ città. Chista parti dâ città è oji lu cori urbanu dû cumuni, unni a majurìa dî pirsuni abbitanu (quasi 20 000 susu picca cchiù di 35 000 pirsuni). La città mustràu sempri l'ambizziuni di essiri capulocu di na sò pruvincia chi fussi cchiù o menu lu tirritoriu dî paisa caltaggirunisi (Calatino e Sud-Simeto nnâ lingua taliana), accussì comu la vicina Gela chî sò paisi di l'area gilisi. È lu secundu centru dâ Sicilia cintrali cu cchiù abbitanti, dopu Cartanissetta e davanzi cumuna comu Caniattì, Dirnò e Castruggiuvanni. FrazziunaPâ grandizza dû sò tirritoriu, Cartaggiruni avi diversi frazziuna, arcuni di chisti sunu luntani dicina di chilometri dâ città. Li cchiù canusciuti e mpurtanti sunu:
GiamillaggiNtrî parentisi sunu scritti o la riggiuni (nnû casu dâ Talia) o l'unità amministrativi fidirali si nnû paisi adintificatu asisti.
Nasciuti a CaltaggiruniChista è na lista nun cumpleta di pirsuni chi nàppiru o crisciru a Caltaggiruni:
Dialettu![]() A Caltaggiruni, ntrê secula XIX e XX, in virtù di l’unificazziuni nazziunali e dâ diffusiuni di menza di communicazziuni di massa visiva e stampata, l’usu dâ lingua taliana si allargàu in quasi tutti l'abbitanti e vidé in registra diversi di chiḍḍi furmali. La lingua siciliana pirò è vidè presenti, nnâ sò varianti cittatina. La so varietà lucali, lu caltaggirunisi, è 'n dialettu di transizziuni, chi avi elementa urîntali ( cunzidirati comu lìati ô catanisi, ma pigghiati dû missinisi) e èlimenta cintrali (famigghia di dialetta a unni appirtenunu chiḍḍi di Castruggiuvanni e Nissa). Avi forti nfluenza ligguri (prubabbilmenti savunisi). Comu'n autri dialetta dû sicilianu, sunu prisenti nfluenzi dî lingui castigghiana, catalana, pruvinzali, bèrbira, tuscana e greca, ultra a prestiti dû talianu e vidè du nglisi. Asempi scrittiSutta ci stanu arcuni asempi scritti, lu primu è lu primu articulu da Dichiarazziuni Universali dî diritta di l'Omu dî Nazziuna Uniti, lu secunnu è lu prìara cristiana dû Patri Nostru, lu terzu è la fabbula dû Lupu e l'Agneḍḍu dû scritturi di fabbuli grecu Èsupu: Dichiarazziuni Universali di li diritti di l'Omu "Ì crìstijani nasciunu tutti lìbbiri e tutti ì stìssi, pi dignità e dirìtti. C'ànu u stìssu ciribeḍḍu e cuscienza, e s'han'a cumpurtari 'ntra ri ìḍḍi comu si fussuru frati râ stìssa matri." Patri nostruPatri nostru, chi sï ndû cełu, Santiffijatu vè u nommu tò, vinìssi prestu u tò regnu, sempri fatta vè a tò vułuntà, comu ndû cełu accussi 'n terra. Danni oggi u nostru pani cutidijànu, e levini ì nostri debbita 'ccussï comu nuatri ì tugghìmu ê debbitura nostri. E nun ni bbannunari ndâ tentazzijoni, ma lìbbirini dû màłi, AMEN. Lu lupu e l'agneḍḍu di Ésupu Un lupu e nu gneḍḍu, morti di sìti, jungìru a bìviri ô stìssu sciumi. Ncapu v'era u lupu, cchiù sutta v'era u gneḍḍu. Ḍḍura, ḍḍu disgranijatu dû lupu, chi c'avìa a panza vacanti, si circà a sciarra cû gneḍḍu e c'à dìttu: -Disgranijatu, ti lèvi di ḍḍocu chi mi sta lurdannu tutta l'acqua! E u gneḍḍu ci rispunnï: -'Un ti siḍḍijari, vìri chi tò mi sta lurdannu l'acqua, chi passa prìma di tìa! U lupu, ch'ava caputu chi v'era ḍḍu tortu, c'à dittu: - He sintutu chi sï mìsi fa m'à sparratu cu l'ammìci! E u gneḍḍu contrubbattï: - Ma ìu sï mìsi fa mancu ava natu, chi mi sta dicennu? E câ raggia dâ fami, prima di bbirarissìllu, c'à dittu: - E ḍḍura à statu ḍḍu porch'i tò pa' a sparrarimi. E dopu, senza mancu vìririci si l'à bbiratu e si l'à spurpatu tuttu sanu. Sti paroli l'àn'a sentiri tutti i crìstijani chi cunnannunu ì nnucenti gnustamenti. Tradizzioni
Bibliografia
Noti |