Elektrofony

Odsłuchaj

Utwór skomponowany z wykorzystaniem sekwencera Roland MC-202

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Elektrofony, elektroniczne instrumenty muzyczne – w klasyfikacji naukowej grupa instrumentów muzycznych, w których źródłem dźwięku (wibratorem) jest drgająca membrana głośnika^[1][2][3], a drgania są generowane lub przekształcane na drodze elektrycznej^[4][5].

Elektrofonami nie są tradycyjne instrumenty akustyczne z dodanymi mikrofonami, przetwornikami^[6][7] lub wyposażone we wspomagające komponenty zasilane prądem elektrycznym^[3].

Instrumenty elektroniczne zbudowane są z pięciu podstawowych zespołów^[8][9][2]:

• generator elektromechaniczny (mechaniczny z przetwornikiem) lub elektryczny wytwarzający drgania,
• modyfikator – układ kształtujący barwę dźwięku,
• wzmacniacz – układ wzmacniający natężenie dźwięku,
• głośnik lub zestaw głośnikowy przetwarzający drgania elektryczne na falę akustyczną,
• układ sterujący (np. klawiatura) umożliwiający wykonawcy wydobycie dźwięku o określonej wysokości i o określonym czasie trwania.

Powszechnie stosowanym kryterium podziału elektrofonów jest rodzaj generatora drgań: mechaniczny w instrumentach elektromechanicznych i elektryczny w instrumentach elektronicznych^[1][2][7]. Z elektrofonów elektromechanicznych wydziela się niekiedy grupę instrumentów elektroakustycznych^[3][10].

• Elektrofony elektroakustyczne – instrumenty działające zasadniczo jak instrumenty klasyczne, ze znacznie zredukowaną rolą elementu dźwiękotwórczego (wibratora)^[3][11], np. struny, stroika czy sztabki^[12]. Drgania mechaniczne są w nich przekształcane za pomocą przetwornika na zmiany napięcia w obwodzie elektrycznym^[3][11]. Przykłady: gitara elektryczna, pianino elektryczne^[3].
• Elektrofony elektromechaniczne – instrumenty, w których drgania wytwarzane przez element mechaniczny (np. wirującą tarczę zębatą lub taśmę^[12]) przetwarzane są na impulsy elektryczne^[1][2][13] przez element elektromagnetyczny, elektrostatyczny lub fotoelektryczny^[3]. Przykłady: organy Hammonda^[2], melotron^[12].
• Elektrofony elektroniczne – instrumenty, w których drgania powstają na drodze czysto elektrycznej^[1] w oscylatorze elektrycznym^[3]. Przykłady: theremin^[1], fale Martenota^[14], syntezator^[15], stół mikserski^[16].

W opracowanej w 1914 przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa, zrewidowanej w 2001 przez Konsorcjum MIMO(inne języki) klasyfikacji naukowej, elektrofonom przypisany jest identyfikator główny 5 i kolejno^[6]:

• 51: Instrumenty i urządzenia elektroakustyczne. Moduły i konfiguracje akustycznych mechanizmów wibrujących (często przypominających tradycyjne instrumenty akustyczne) i obwodów elektronicznych, takich jak przetworniki i wzmacniacze. Akustyczna lub mechaniczna wibracja jest przetwarzana w analogową fluktuację prądu elektrycznego. Wszystkie instrumenty zbudowane lub strukturalnie zmodyfikowane aby dostarczać sygnał do wzmacniacza i głośnika są zaliczane do elektrofonów, nawet jeśli mają pewne możliwości akustyczne (produkowania dźwięków). Przykłady: Fender-Rhodes, fortepian elektryczny Wurlitzera(inne języki), Hohner Electra Piano(inne języki), gitara elektryczna, pianino elektroniczne, skrzypce elektryczne, mikrofony, przystawki, głośniki.
• 52: Instrumenty i urządzenia elektromechaniczne. Konfiguracje cichych (elektrycznie pobudzanych), mechanicznie poruszanych części z zakodowanym wzorcem i układów elektronicznych. Ruch pozwala przetworzyć zakodowane wzorce w analogową fluktuację prądu elektrycznego. Przykłady: organy Hammonda, Magnetofon EMI BTR(inne języki), samplery Mellotron, Chamberlin(inne języki), pogłosy (sprężynowy, płytowy, komora).
• 53: Instrumenty analogowe elektroniczne, moduły i komponenty. Nieprzerwanie zmieniające się sygnały elektryczne trafiają do głośnika, produkując dźwięki. Sygnały elektryczne są generowane przez układy elektroniczne. Moduły i konfiguracje złożone z analogowych, w pełni elektronicznych urządzeń są stosowane do emitowania, przetwarzania i przekazywania elektronicznych sygnałów dźwiękowych i/lub sekwencji sygnałów. Przykłady: Trautonium, Theremin, fale Martenota, Ondioline(inne języki), Clavioline(inne języki), sekwencer analogowy, modulator kołowy(inne języki), stół mikserski, generator funkcji.
• 54: Instrumenty cyfrowe, moduły i komponenty. Sygnały elektryczne są generowane w formie kwantyfikowanych sekwencji drgań (funkcji dyskretnej). Te z kolei są zamienione w sygnał ciągły, który pobudza głośnik. Moduły i konfiguracje obejmujące urządzenia do cyfrowego projektowania i elektronicznego przetwarzania sygnałów dźwiękowych i/lub sekwencji sygnałów. Przykłady: syntezatory (Yamaha DX7, Kawai K5, seria Casio CZ(inne języki), Korg DSS-1(inne języki)), sekwencer cyfrowy, kontroler MIDI(inne języki), mieszacz, system nagłośnieniowy, cyfrowa linia opóźniająca, modułowe urządzenie efektowe.
• 55: Hybrydowe konfiguracje analogowo-cyfrowe. Urządzenia z analogowymi elementami toru sygnałowego.
• 56: Oprogramowanie.

Pierwsze elektrofony próbowano budować w XIX wieku (William Duddell(inne języki)^[4])^[1][15][9].

W 1900 w Stanach Zjednoczonych Thaddeus Cahill(inne języki) skonstruował organy elektryczne nazwane dynamophone^[1], a w 1906 ich ulepszoną wersję – wyposażone w 145 prądnic elektrycznych i ważące ok. 200 ton telharmonium^[1][15][9]. Wynalazek triody w 1906, oraz rozwój akustyki, badania nad barwą dźwięku i transjentami przyczyniły się do szerszego rozwoju instrumentów elektrycznych^[1].

Najwięcej elektrofonów powstało w latach 20. i 30. XX wieku w Niemczech, Stanach Zjednoczonych, Francji i Związku Radzieckim^[8]. W tym okresie zaczęły pojawiać się rozrywkowe zespoły muzyczne wykorzystujące wyłącznie instrumenty elektryczne^[1], większość których stanowiły instrumenty elektroakustyczne i elektromechaniczne naśladujące lub stabilizujące barwę dźwięku instrumentów tradycyjnych^[8].

Pierwszy udany instrument elektroniczny (generujący drgania na drodze czysto elektrycznej) – theremin (termenvox^[14]) skonstruował w 1920 w Związku Radzieckim Lew Termen^[1][9]. W 1927 Emerich Spielmann skonstruował superpiano – instrument wykorzystujący zjawisko fotoelektryczne^[4]. Innymi były skonstruowany w 1928 przez Maurice'a Martenota instrument o nazwie fale Martenota^[14][15][4], trautonium^[8] z 1930 Friedricha Trautweina(inne języki)^[14][15][4], hellertion^[1] Petera Lertesa(inne języki) i Brunona Helbergera(inne języki)^[17] oraz melochord(inne języki).

W latach 30. i 40. elektrofony elektroniczne pojawiały się sporadycznie w muzyce poważnej^[1]. Dynaphone wykorzystał Arthur Honegger, theremin – Leopold Stokowski, Richard Strauss, Paul Hindemith i Werner Egk, a fale Martenota – Maurice Ravel, Arthur Honegger, Olivier Messiaen (symfonia Turangalila, Fête des belles eaux(inne języki)^[15]), André Jolivet (koncert na fale Martenota^[15]) oraz Edgar Varèse^[1]. Popularność w teatrach i kinach zdobywały organy kinowe^[15], a w szerszych zastosowaniach – stosunkowo niewielkie, niedrogie i wykorzystujące wynalazek multiwibratora^[18] organy elektryczne^[1] oraz wykorzystujące zjawiska elektromagnetyczne^[18] organy Hammonda^[1][15][17].

Po II wojnie światowej ważną rolę zaczęły odgrywać seryjnie produkowane organy elektroniczne^[9]. Stosowano je w kościołach, w muzyce rozrywkowej oraz do muzykowania domowego^[1]. Oskar Sala wykorzystał operujący na skalach subharmonicznych(inne języki) mixtur-trautonium do skomponowania muzyki do filmu Ptaki Alfreda Hitchcocka^[15]. Powstał instrument wykorzystujący dźwięki szmerowe – szumofon^[8]. Spośród instrumentów elektroakustycznych największą popularność zdobyła w tym czasie gitara elektryczna^[1][15][9]. W latach 60. w Stanach Zjednoczonych Robert Moog i Donald Buchla(inne języki), niezależnie skonstruowali pierwsze w historii syntezatory analogowe(inne języki)^[1].

Produkowane współcześnie syntezatory wykorzystywane są przez zespoły muzyki rozrywkowej, studia muzyki elektronicznej i do muzykowania domowego^[1].

• Krzysztof Szlifirski: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
• Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
• Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
• BeniaminB. Vogel BeniaminB., Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015 [dostęp 2024-03-02] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05]  (pol.).

• Fête des belles eaux (1937) utwór Oliviera Messiaena na sześć fal Martenota w serwisie YouTube
• Ucieczka z tropiku (1984) utwór Marka Bilińskiego na syntezatory w serwisie YouTube