Auvernhat
 Silon P. Bonnaud, entre las linhas roge e iranja. Silon R. Teulat, entre las linhas roge e vard (emai los puntejats). Silon J. Roux, extension au Sud jusqu'a la linha varda continua.   L'auvernhat o auvernhàs (ancianament alvernhatz) es le dialècte occitan parlat dins la majura part d'Auvèrnhe (fòra vèrs Orlhac), dins la majura part de Velai (levat vèrs Sinjau) e dins la mitat sud dau Borbonés, 'quo-es dire le departament entèir dau Puèi de Doma e 'na part dau Cantau, dau Naut Léger, d'Alèir e de Cruesa (petita partida entre Bòrt e Ausança, Aubuçon, Aiun, La Saunièra, Sent Laurenç e 'na partida dau terme d’Ajain situada au sud de la RN 145). L'apartenença d'Ussèl a un o autre domeni es contestada[1]. 'Quo-es un parlar nòrd-occitan, particularament evoluït sobre le plan fonetic dins sas varietats dau nòrd (le nòrd-auvernhat); segon le lingüista Albèrt Dauzat las innovacions foneticas e las innovacions lexicalas son franc pus nombrosas dins le Massís Central, estent los parlars auvernhats mai diferenciats entre ilhs que le lemosin. Pasmens l'auvernhat ten per le còp de recors expressius dreit conservators dins le lexic e la morfosintaxi. Caracteristicas foneticasQuauquas caracteristicas foneticas de l'auvernhatArticle detalhat: Velaiés (sosdialècte).
Quauquas caracteristicas foneticas e autras daus parlars nòrd-auvernhats
ArticlesL'article masculin lo ja al sègle XX èra en via de substitucion per le, coma en vivaroaupin, benlèu per influéncia de l'arpitan e de dialèctes francés. PronomsCom en lemosin, lo pronom masculin de tresena persona el es remplaçat per se, mas sonque coma sistèma de preposicion:
e coma atribut:
Ara, al feminin e al plural dels dos genres, non s'emplega se, e atal non se ditz pas que per ela o per els/eus e non pas: *"per se". AdvèrbisL'advèrbi dengun [den'gy] es exclusivament reservat alhs òmes; per designar une femna, se fau servir de ges o ges de [gis] : Vòle ges d’elhas [iła] (non vòli cap d'elas) ; N'ai ges vegut (non n’ai vist cap/deguna). Adjectius possessius
Tanben s'utiliza mon/ma, ton/ta, son/sa, nòstre/nòstra, vòstre/vòstra, lor... (mon [mon], mos [mo]) Plurals dels noms o adjectius acabats per -ç, -s, -tzSon invariables al plural: ex. lo solaç> los solaç, levat dins l'extrem Sud de Velai ont apareisson qualques plurals sensibles: solaces, croses, fuses Formas verbalasPresent d'indicatiuLa primièra persona del vèrbe faire es fauc [fuòk] La primièra persona del vèrbe dire es dic o disi La primièra persona del plural es en -AM: nos. fasam (faire), volam (voler), avam (aver) levat en Velai e Gavaudan.
Imperfach d'indicatiuèsser
Passat simple cort
Passat simple cortComa dins la lenga classica, en Bas-Auvèrnhe, e dins las Cevenas s'emplèga la forma corta del passat simple: trabalhèm, susèm = trabalhèrem, susèrem. Presents d'indicatiu irregulars
Presents de subjontiu irregularsPueschas, pueschatz: pòscas, poscatz Imperfachs de subjontiu irregularsèsser
Condicionals irregulars
EN + vèrbe en infinitiuen + vèrbe inf. = en + vèrbe en gerondiu ex. En menar per la vila : mentre que menava vèrs la vila Participis passats irregulars especials
(egalament conéisser, nàisser, téisser e tots los vèrbs en -éisser, -àisser)
(egalament tots los vèrbs en -ànger, -énger e -ónger)
Acòrd del participi passatEn occitan, de manèira generala, l’acòrd del participi amb lo subjècte se fa, quin que siá l’auxiliar, en emplegant los dos auxiliars 'aver' e 'èsser' e lors atribucions. Certans vèrbs se conjugan amb 'aver' e d’autres amb 'èsser', d’autres encara amb l’un o l’autre auxiliar: "eriam partits d’ora", "auràs montat" o "seràs montat", "ai tombat" o "s(i)ei tombat". L’auvernhat estend totalament aquesta facultat a totes los vèrbs: "ai morit" ou "sei mòrt", "mas sòrs son naissidas" o "mas sòrs an naissidas", "aviá sortit" o "èra sortit", "fuguèssem dormit" o "aguèssem dormit", "la pòrta a badada" (s'es obèrta sola, semanticament diferent de "la pòrta es badada", que significa estat o que quauqu'un l'a obèrta, votz passiva). Amb lo vèrb 'èsser' tanben s'aplica aquesta dobla possibilitat: "s(i)ei estat" o "ai estat". IdiomatismesDins una frasa interrogativa, o qu'exprimís la suspresa, la curiositat, etc., l'auvernhat permet d'emplegar lo futur allòc del present de l’indicatiu:
Expression de l'oraCom en lemosin e gascon seguís siá lo sistèma meridional de la Romània: Son las tres, Son las dotze[2], sobre le còp de las v-onze dau ser[3], mas tanben Es las detz[4][5], siá lo sistèma general occitan: Es una ora, Son cinc oras e detz, siá un sistèma intermediari: A l'entorn de las sèt oras, Vèrs las uèit oras, Es sobre mèidia, Es las dètz e quauque quicòm (venon de sonar), Es las dètz e tant (passadas de plusors minutas), Es las dètz e quicòm (passadas de paucas minutas. Tanben se ditz en la rèsta de l'occitan), Quand las tres oras sonèran. De notar: Las dòtze de jorn e Las dotze de nuèch. Per las fraccions d’òra:
Per indicar lo nombre de las minutas (mendre que la mièja) necessàrias al complement de l'ora, s'emplega manca o se manca e lo nom de las minutas:
Per demandar l'òra: Quau ora ei 'cò?, Quanha ora z-es ?, Quant es d'oras ?, Quant es? (rèsta de l'occitan: Quala/quau/quina ora/òras es?, Quanta ora/òra es?, Quantas oras/òras son?, Quant es d'ora(s)/òra(s) ?, Quant son d’oras/òras?) Per quau ora? : per quina ora? Quora ei 'cò? : quand es? Per mai d'entressenhas, la gramatica de Piare Bonaud, pag. 89[6] Comparason de las nòrmasEn auvernhat, doas nòrmas se fan concurréncia: la nòrma classica e la nòrma bonaudiana.
Variacion intèrna Variacion intèrna: 1 auvernhat bas 2 auvernhat mejan segon Bonaud 2a sud auvernhat segon Bonaud 2+2a naut auvernhat Abreviacions: fr francés frp francoprovençal lg lengadocian lm lemosin m marchés va vivaroaupenc Aquesta classificacion dels sosdialèctes de l'auvernhat es la de Joan-Francés Blanc. D'autras classificacions son possiblas. Sosdialèctes meridionals
Sosdialèctes mejans
Sosdialèctes septentrionals
Parabòla de l'enfant prodigVersion en orlhaguésUn òme aviá dos filhs. Lo pus jove li diguèt : « Mon paire donatz-me la part de que me deu revenir » ; lo paire lor partetgèt lo ben ; e pauc de jorns après quand aguèt tot assemblat, lo pus jove partiguèt per anar dins un país eloanhat e l-i dissipèt son ben, en vivent dins la desbaucha. Quand aguèt tot acabat, una granda famina s’elevèt dins aquel país e el se trobèt dins la misèra. El prenguèt donc lo partit de se mèstre al servici d’un borgés d’aquel país que l’envoièt a sa campanha per gardar les pòrcs. El auriá vougut ramplir son ventre de las gatas que manjavan les pòrcs e degun n’i-n donava. Alèra el se diguèt en gu-el mèma que « de domestics dins l’ostau de mon paire aun abondància de pan e ieu mòre aicí de fam. E ben ieu tornarai chas mon paire e li dirai : Mon paire ieu ai pecat còntra lo cièu e còntra vos. Ieu ne merite plus d’èstre apelat vòstre filh, tractatz-me coma un de vòstres domèstics. » El se’n tornèt chas son paire, èra pas enquèra arribat que lo paire lo veguèt, n’aguèt pietat, li correguèt al còl e l’embracèt. Lo filh li diguèt : « Mon paire ieu ai pecat còntra lo cièu e còntra vos. Ieu ne merite plus d’èstre apelat vòstre filh, tractatz-me coma un de vòstres domèstics. » Mès lo paire diguèt a sos domestics : « Portatz viste la pus genta (janta) rauba e abilhatz-lo, metètz-li un anèl al det e de solièrs als pès. Prenètz un vedèl gras e tuatz-lo per minjar e nos regalar. Per tau que mon filh èra mòrt e es ressuscitat : èra perdut e es trobat. » E se metèron en fèsta. Lo filh ainat èra al camp dins aquel moment ; quand tornèt e que s’aprochèt de l’ostau, entendèt cantar e dançar. Apelèt un domestic e li demandèt (damandèt) qu’èra aquò. Aqueste li diguèt : « Vòstre fraire es tornat e vòstre paire a fach tuar un vedèl gras pel plaser de lo reveire en bona santat. » L’ainat se metèt en colèra e vouguèt pas dintrar : lo paire sortiguèt per l’en pregar. Mès el respondèt a son paire : « L-i a tantas d’annadas que ieu vos sèrve e que n’ai pas jamai passat vòstres òrdres e vos ne m’avètz pas jamai donat un cabrit per me regalar ambe mos amics. E quand aqueste filh, qu’a dissipat tot son ben ambe de las gusas, es tornat vos avètz fach tuar un vedèl gras ? » Mès lo paire li diguèt : « Mon filh tu ès totjorn ambe ieu e tot aquò mièu es tièu. Mès se caliá rejoïr e far fèsta ; per tau que ton fraire èra mòrt e es ressuscitat ; èra perdut e es trobat ! » Version en auvernhat meridionalUn òme aviá mas dos garçons. Lo pus joine diguèt a son paire: « Lo moment es vengut que siáie mon mèstre e que age d'argent; chal que puesche me n'anar e que vege de país. Partatjatz vòste ben e bailatz-me çò que duve a vèdre. » « Ò mon garçon, » diguèt lo paire, « coma voudràs; siás un maissant e saràs punit. » E pueissas badèt un tirador, partatgèt son ben e ne’n faguèt dos morsèls. Version velava... Son garço(n) i responguet : « atí dejà tant d'annadas que vos serve e ne vos ai jamai desobeï(t) en rien de ço que m'avètz comandat, e pa(s)mens non m'avètz jamai donat un chabri(t) per me gavar embe mos ami(c)s. Mais (mès?) ta(n)tlhèu que vòste autre garço(n), qu'a manja(t) son bè(n) embe de gaimòndas, es torna(t), avètz tua(t) per z-elh lo vedè(l) gras. » Adonc lo paire i diguet : « Mon garço(n) ! siás totjorn embe ieu e tot ço qu'ai es vòstre. Me chaliá faire bòna chiera et nos rejogir per çò que vòstre fraire era mòrt e es ressuscitat. Era perdut e z-es tornar trobat... » Version brivadesaDiguet bei son paire : « dempuei (dampei) tant d'annadas que vos serve e vos ai jamai manca(t), per acò m'avètz jamai dunat/bailat un chabri(t) par me javar bei mos ami(c)s; ma(s) ta(n)tlhèu (taliei) que vòste autre garçu(n), que z'a manja(t) son be(n) bei de filhas, z-ei riba(t), (z-)avètz tina(t) per z-elh un vedelh (vedei) gras. » Alòr le paire li diguet : « Scautas, mon garçu(n) ! Sè(s) tu(t)jurn bei ie(u), e tu(t) acò/chau (cho) que z-ai z-ei vòstre ; me chaliá be(n) faire festa e l-èsser content quand vòst' fraire z-èra mòrt e z-a torna(t) viaure ; s'èra marri(t) e l'an (am?) torna(t) trobar. » Plusors desenats de parlars romanicshttps://archive.org/details/paraboledelenfan00favr/page/n13/mode/1up?view=theater&q=auvergnat (parlars auvernhats en gràfia fonetica paginas 4 a 6 e paginas 64 a 67.) LexicArticle detalhat: Lexic auvernhat.
Bibliografia
Ligams extèrnes
Vejatz tanben
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.png)
